του Μάνου Αυγερίδη (δρ. ιστορίας, επιστημονικός συνεργάτης ΑΣΚΙ)
Τον Αύγουστο του 1945 ο Νίκος Καββαδίας δημοσίευσε στο περιοδικό Ελληνικά Γράμματα ένα ποίημα με τίτλο «Αντίσταση», αφιερωμένο στη Μέλπω Αξιώτη, λογοτέχνιδα και αντιστασιακή. Το ποίημα δεν εντάχθηκε στις δημοφιλείς συλλογές του Καββαδία, το Πούσι (1947) και το Τραβέρσο (1975). Παρά την χαρακτηριστική γραφή και τη γνωστή διεθνική οπτική του ποιητή που εύκολα αναγνωρίζει κανείς και στην «Αντίσταση», η τελευταία παρέμεινε «ανένταχτη» σε σχέση με το υπόλοιπο έργο του. Συμπεριλήφθηκε στη συλλογή Τραγούδια της Αντίστασης που επιμελήθηκε η Φούλα Χατζιδάκη και κυκλοφόρησε από το Εκδοτικό Νέα Ελλάδα στην ανατολική Ευρώπη το 1951:
Στο παιδικό μας βλέμμα πνίγονται οι στεριές / Πρώτη σου αγάπη τα λιμάνια σβυούν κι εκείνα / Θάλασσα τρώει το βράχο απ’ όλες τις μεριές / Μάτια λοξά και τ’ αγαπάς: Κόκκινη Κίνα.
Γιομάτα παν τα Ιταλικά στην Ερυθρά / Πουλιά σε αντιπερισπασμό – Μαύρη Μανία / Δόρατα μέσα στη νυχτιά παίζουν νωθρά / Λάμπει αρραβώνα στο δεξί σου: Αβησσυνία.
Σε κρεμεζί, Νύφη λεβέντρα Ιβηρική / Ανάβουνε του Barriochino τα φανάρια / Σπανιόλοι μου θαλασσοβάτες και Γραικοί / Γκρέκο και Λόρκα – Ισπανία και Πασσιονάρια.
Κύμα θανάτου ξαπολιούνται οι Γερμανοί / Τ’ άρματα ζώνεσαι μ’ αρχαία κραυγή πολέμου / Κυνήγι παίζουνε μαχαίρι και σκοινί / Οι κρεμασμένοι στα δεντρά, μπαίγνιο του ανέμου.
Κι απέ Δεκέμβρη στην Αθήνα και Φωτιά / Τούτο της Γης το θαλασσόδαρτο αγκωνάρι / Λικνίζει κάτου από το Δρυ και την Ιτιά / το Διάκο, τον Κολοκοτρώνη και τον Άρη.
Ο Καββαδίας δεν εγκατέλειπε το ταξίδι του, ούτε σε αυτό το ποίημα. Μόνο που αυτή τη φορά, κάθε στροφή ήταν κι ένα ταξίδι στους μεγάλους αγώνες ενάντια στον φασισμό, σε τρεις ηπείρους –στην Ασία, στην Αφρική και στην Ευρώπη. Μέσα από αυτήν τη διαδρομή επέστρεφε στην Ελλάδα, για να μιλήσει για τη φρίκη του πολέμου, που είχε βιώσει η χώρα του στο έδαφός της. Ήταν μία εμπειρία τραυματική αλλά και μεταμορφωτική, ιδιαίτερα για όσους και όσες πολέμησαν ενάντια στον φασισμό και το ναζισμό μέσα από τις γραμμές του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της Κατοχής –για όσες και όσους πολέμησαν, ουσιαστικά, για την ίδια τη ζωή.
Το ΕΑΜ εξελίχθηκε στον κύριο εκπρόσωπο αυτού του αγώνα στην Ελλάδα, που συμπυκνώθηκε νοηματικά στη λέξη «Αντίσταση». Εξελίχθηκε, επίσης, στο πιο μαζικό και δυναμικό λαϊκό κίνημα του ελληνικού 20ού αιώνα. Όπως έλεγε ο Πέτρος Ανταίος, ηγετικό στέλεχος της ΕΠΟΝ, σε μία από τις τελευταίες ομιλίες του:
Η γενιά μας ανέπτυσσε τη δραστηριότητά της σε μια τέτοια κοσμοϊστορική εποχή, η μέθεξή της ήταν τόσο άμεση, και τα αποτελέσματα της μέθεξης αυτής τόσο χειροπιαστά, που μας είχε δημιουργηθεί η αίσθηση ή η ψευδαίσθηση πως δημιουργούσαμε ιστορία. Γιατί στ’ αλήθεια τότε συνομιλούσαμε με την ιστορία στον ενικό.
Αυτή η συνειδητοποίηση της ενεργής συμμετοχής σε γεγονότα μεγάλης ιστορικής σημασίας είχε πολλά επίπεδα. Ήταν συμμετοχή σε έναν παγκόσμιο αντιφασιστικό πόλεμο και ένταξη σε ένα διεθνές κίνημα. Ήταν επίσης συμμετοχή σε έναν αγώνα για την εθνική και την κοινωνική απελευθέρωση. Το μοναδικό γεγονός αντίστοιχης εμβέλειας στο οποίο μπορούσαν να αναζητήσουν, οι άνθρωποι της εποχής, έμπνευση, αναλογίες και «διδάγματα» στο πλαίσιο της εθνικής ιστορίας, δεν ήταν άλλο από την Επανάσταση του 1821. Στο φυλλάδιο Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ (1942), ο Δημήτρης Γληνός έγραφε:
Στα βουνά της Ελλάδος αντηχεί κιόλας η γνώριμη φωνή της λευτεριάς. Η φωνή των καριοφιλιών του 21, η φωνή του μάνλιχερ του 42 […] Γιατί τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, νοιώθουμε όλοι ζωντανή μέσα μας την εγερτήρια κραυγή του Ρήγα του Φεραίου, που εμψύχωσε τους προγόνους μας του 21: «Καλλίτερα μιας ώρα ελεύτερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή!».
Κουπόνι οικονομικής ενίσχυσης του ΕΑΜ 1943 (Συλλογή Χρ. Παπουτσάκη, ΑΣΚΙ)
Οι επεξεργασίες ή ακόμα και οι διαμάχες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική Αριστερά θα ενέτασσε στην αφήγησή της το γενεσιουργό γεγονός του ελληνικού κράτους δεν ξεκίνησαν ούτε τελείωσαν στη δεκαετία του 1940. Ωστόσο, στην Κατοχή συνέβη κάτι πολύ διαφορετικό. Ιδιαίτερα μετά την έναρξη και την εξάπλωση του αντάρτικου, το ’21 έγινε κάτι παραπάνω από πηγή έμπνευσης και αναζήτησης αναλογιών ή διδαγμάτων. Έγινε ξανά παρόν, αναβίωσε μέσα από τον αντικατοχικό αγώνα, συμβάλλοντας, μάλιστα, ενεργά στην απήχηση του αντάρτικου στους αγροτικούς πληθυσμούς της ελληνικής επαρχίας.
Ο Αγώνας της Κατοχής απέκτησε τη δική του «κλεφτουριά», τους καπετάνιους του, τις «σουλιώτισσες», καθώς και τη δική του Φιλική Εταιρεία, το ΕΑΜ. Τα ονόματα των παλιών ηρώων υιοθετήθηκαν από πολλούς αντάρτες ή χρησιμοποιήθηκαν για να ονομάσουν ελασίτικα τμήματα. Εικόνες και σύμβολα πλαισίωσαν τα ονόματα και τις λέξεις, στο άχρονο σκηνικό των ελληνικών βουνών: οι τοιχογραφίες των αγωνιστών του ’21 που έντυναν την έδρα της ΠΕΕΑ –της «νέας εθνοσυνέλευσης»–, η όψη των ανταρτών, το θέατρο στο βουνό, τα αντάρτικα δημοτικά τραγούδια. Στον ύμνο του ΕΛΑΣ ο ένοπλος λαός, όποια μορφή κι αν έπαιρνε ήταν ένας και αγωνιζόταν διαχρονικά για την ελευθερία: «Με χίλια ονόματα μια χάρη, ακρίτας είτ’ αρματολός, αντάρτης, κλέφτης, παλικάρι, πάντα είν’ ο ίδιος ο λαός».
Παρέλαση Ανταρτών στο Καρπενήσι για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1944 (Φωτογραφικό Αρχείο Ν. Μάργαρη, ΑΣΚΙ)
Στο ίδιο πλαίσιο εντάχθηκαν και οι αντίπαλοι του αντιστασιακού κινήματος: ήταν οι νέοι «νενέκοι» και οι «προσκυνημένοι», οι «κοτζαμπάσηδες», οι «φαναριώτες» και οι «μεγαλέμποροι»-μαυραγορίτες. Η αντιμετώπιση των «γερμανοτσολιάδων» συνεργατών του Άξονα δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί παρά μόνο με «φωτιά και τσεκούρι», ενώ η υπόμνηση του διαχρονικού «προδοτικού ρόλου» της αστική τάξης και της επιβουλής των ξένων «συμμάχων», ενέτεινε τη δυσπιστία στο εσωτερικό του αντιναζιστικού στρατοπέδου.
«Ζήτω η Λευτεριά! Ζήτω η Λαοκρατούμενη Ελλάδα!» έγραφε το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας του ΕΑΜ, Απελευθερωτής, στις 12 Οκτωβρίου 1944. Το πρόταγμα της «λαοκρατίας», συνόψιζε στην πιο συγκρουσιακή του εκδοχή ο λόγος του Βελουχιώτη στην απελευθερωμένη Λαμία, λίγες μέρες αργότερα, εντάσσοντάς το, συγχρόνως, στην εθνική ιστορική συνέχεια.
Όταν ο Καββαδίας δημοσίευε το ποίημά του, ο Άρης ήταν πια νεκρός κι ο ποιητής έσπευδε να τον τοποθετήσει στο βάθρο των εθνικών ηρώων, μαζί με τον Κολοκοτρώνη και τον Αθανάσιο Διάκο. Η «Αντίσταση» ήταν ένα ποίημα μετέωρο, όπως μετέωρη ήταν και η στιγμή, μετά τη «φωτιά» των Δεκεμβριανών και πριν το ξέσπασμα ενός νέου αιματηρού πολέμου. Ο Εμφύλιος θα έφερνε στο προσκήνιο νέες αναλογίες με το παρελθόν – τις εμφύλιες συγκρούσεις της Επανάστασης και τη δυσμενή θέση στην οποία βρέθηκαν πολλοί αγωνιστές της. Η αποστολή των ηρώων του ’21 –συνέχεια της οποίας ήταν, σε μεγάλο βαθμό, για τους Έλληνες κομμουνιστές και η δική τους αποστολή– παρέμενε (και θα συνέχιζε να παραμένει) ανολοκλήρωτη.
Το κείμενο βασίζεται στην ενότητα «Πόλεμος-Κατοχή-Απελευθέρωση 1940-1946» της νέας ιστοσελίδας των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) «Αριστερά και ’21»: https://aski1821.gr/
